पेपर-४मध्ये अर्थव्यवस्था, कृषी व विज्ञान आणि तंत्रज्ञान अशा तीन विषयांचा समावेश करण्यात आलेला आहे. अभ्यासाच्या सुविधेसाठी या पेपरच्या अभ्यासक्रमाची विभागणी कशा प्रकारे करता येईल याची चर्चा या व पुढील लेखांमध्ये करूयात.
- भारतीय अर्थव्यवस्था: भारतीय अर्थव्यवस्थेमधील आव्हाने- गरिबी, बेरोजगारी व प्रादेशिक असमतोल, नियोजन- प्रक्रिया प्रकार, भारताच्या पहिल्या ते दहाव्या पंचवार्षकि योजनांचा आढावा व मूल्यमापन, विकासाचे सामाजिक व आíथक निदर्शक, राज्य व स्थानिक स्तरावरील नियोजन, विकेंद्रीकरण- संविधानातील ७३वी व ७४वी सुधारणा.
- समष्टी अर्थशास्त्र: राष्ट्रीय उत्पन्न लेखांकनाच्या पद्धती- पशांचे कार्य-आधार पसा- जननक्षम पसा- पशाचा संख्या सिद्धांत- पसा गुणक, चलनवाढीचे पशाविषयक व पशाव्यतिरिक्त सिद्धांत- चलनवाढ नियंत्रण- चलनविषयक, आíथक आणि थेट उपाययोजना.
- सार्वजनिक वित्त व्यवस्था आणि वित्तीय संस्था: पणन अर्थव्यवस्थेमध्ये सार्वजनिक वित्त व्यवस्थेची भूमिका- सरकारी गुंतवणुकीचे निकष, सार्वजनिक वस्तू- महसुलीचे स्रोत व खर्च (केंद्र व राज्य)- करांचे स्वरूप, अर्थसहाय्य आणि त्यांचा भार व परिणाम- केंद्राचे व भारतातील राज्यांचे कर, करेतर व सरकारी ऋण. सरकारी खर्च (केंद्र व राज्य)- वाढ व त्याची कारणे- सरकारी खर्च सुधारणा- कामगिरी आधारित अर्थसंकल्प- शून्याधारित अर्थसंकल्प- अर्थसंकल्पीय तुटीचे प्रकार- देशांतर्गत आणि देशाबाहेरील कर्ज, राष्ट्रीय व राज्य स्तरावरील कर सुधारणांचे पुनर्वलिोकन- मूल्यवíधत कर. सरकारी ऋण- वाढ, रचना व भार, केंद्राला असणारी राज्यांच्या कर्जाची समस्या, राजकोषीय तूट, तुटींची संकल्पना आणि नियंत्रण- केंद्र, राज्य आणि भारतीय रिझव्‍‌र्ह बँकेचा पुढाकार, भारतातील राजकोषीय सुधारणा- केंद्र व राज्य स्तरावरील आढावा, वित्तीय क्षेत्र सुधारणा- बँकिंग क्षेत्रातील नवीन प्रवाह- खरेखुरे आणि नाममात्र व्याजदर- रेपो आणि प्रतिकूल रेपो व्यवहार.
- गरिबी निर्देशांक व अंदाज : दारिद्रय़रेषा, संकल्पना व वस्तुस्थिती, दारिद्रय़ निर्मूलनाच्या उपाययोजना- देशातील जननक्षमता, विवाह दर, मृत्युसंख्या व आजार- िलग सक्षमीकरण धोरण.
- रोजगार निर्धारणाचे घटक : बेरोजगारीसंबंधात उपाययोजना- उत्पन्न, दारिद्रय़ व रोजगार यांच्यामधील संबंध- वितरणासंबंधात प्रश्न व सामाजिक न्याय.
- * भारतीय उद्योग पायाभूत सुविधा व सेवा क्षेत्र : कल, उद्योगाची रचना व वाढ, भारतातील पायाभूत सुविधा व सेवा क्षेत्र- लोकांची भूमिका, भारतातील खासगी व सहकारी क्षेत्र- लघुउद्योग व कुटीर उद्योग, बीपीओ, भारतीय उद्योगधंद्यामधील उदारमतवाद आणि त्याचे परिणाम- उद्योगातील आजारीपण.
- नागरी व ग्रामीण पायाभूत सुविधांचा विकास : गरजा व महत्त्व, ऊर्जा, पाणीपुरवठा व स्वच्छता, गृहनिर्माण, परिवहन (रस्ते, बंदरे इत्यादी) संसूचना (टपाल व तारायंत्र, दूरसंचार), रेडिओचे नेटवर्क, दूरचित्रवाणी, इंटरनेट महाजाल अशा सामाजिक व आíथक पायाभूत सुविधांची वाढ व विकास, देशातील पायाभूत सुविधांशी संबंधित पेचप्रसंग व समस्या, पर्यायी धोरण, सरकारी – खासगी क्षेत्रातील भागीदारी (पीपीपी), भारतीय वित्त विकास व पायाभूत सुविधांचा विकास- पायाभूत सुविधांच्या विकासाचे खासगीकरण, पायाभूत सुविधांच्या विकासासाठी केंद्र सरकारची व राज्य शासनाची धोरणे, परिवहन व गृहनिर्माण (नागरी व ग्रामीण) समस्या- केंद्र सरकारी व राज्य सरकारी उपक्रम व कार्यक्रम, बीओएलटी (बांधा, वापरा, भाडेपट्टय़ाने द्या, हस्तांतरित करा) व बीओटी (बांधा, वापरा व हस्तांतरित करा) योजना.
- उद्योग: आíथक व सामाजिक विकासात उद्योगाचे महत्त्व व भूमिका, वाढीचा आकृतिबंध, महाराष्ट्राच्या विशेष संदर्भात देशातील मोठय़ा उद्योगांची संरचना, लघुउद्योग, कुटीर व ग्रामोद्योग, त्यांच्या समस्या व दृष्टिकोन, उदारीकरण, खासगीकरण व जागतिकीकरण यांचे लघुउद्योगांवरील परिणाम, लघुउद्योगांचा विकास, प्रचालन व संनियंत्रण यांकरता महाराष्ट्राचे धोरण, उपाययोजना व कार्यक्रम, लघुउद्योग व कुटीर उद्योग यांची निर्यात क्षमता, विशेष आíथक क्षेत्र (एसईझेड), एसपीव्ही (स्पेशल पर्पज व्हेईकल)
- सहकार : सहकाराची संकल्पना, अर्थ, उद्दिष्टे, जुनी व नवीन तत्त्वे, देशातील सहकार चळवळीची वाढ व विविधता, राज्यातील सहकारी संस्था- प्रकार, भूमिका, महत्त्व व विविधता, राज्याचे धोरण व सहकार क्षेत्र, पर्यवेक्षण, लेखापरीक्षण व सहाय्य, कायदे, राज्यातील सहकारी संस्थांच्या समस्या- जागतिक स्पध्रेच्या युगात सहकारी संस्थांचे भवितव्य, महाराष्ट्रातील सहकार चळवळीचा आढावा, सुधारणा व भवितव्य- कृषी पणन यांतील पर्यायी धोरणांविषयक पावले- रोजगार हमी योजना.
- महाराष्ट्राची अर्थव्यवस्था : कृषी, उद्योग व सेवा क्षेत्रांची ठळक वैशिष्टय़े- महाराष्ट्रातील दुष्काळ व्यवस्थापन- महाराष्ट्रातील एफडीआय.
- वाढ, विकास आणि आंतरराष्ट्रीय अर्थशास्त्र – आíथक विकासाचे घटक- नसíगक साधनसंपत्ती, पायाभूत सुविधा, लोकसंख्या, मानवी भांडवल- लोकसंख्याशास्त्रीय संक्रमणाचा सिद्धांत- मानवी विकास निर्देशांक-मानवी दारिद्रय़ निर्देशांक- िलग सक्षमीकरण उपाययोजना.
- विकास निदर्शक- सातत्यपूर्ण विकास, विकास व पर्यावरण, हरित स्थूल देशांतर्गत उत्पन्न.
- वाढीमधील विदेशी भांडवलाची आणि तंत्रज्ञानाची भूमिका- बहुराष्ट्रीय महामंडळे, वाढीचे इंजिन म्हणून आंतरराष्ट्रीय व्यापार, आंतरराष्ट्रीय व्यापाराचे सिद्धांत, आयएमएफ-आयबीआरडी- डब्ल्यूटीओ- प्रादेशिक व्यापार करारनामा- सार्क- एएसईएएन.
- भारतीय कृषिव्यवस्था, ग्रामविकास व सहकार – आíथक विकास व राष्ट्रीय अर्थव्यवस्थेतील कृषी क्षेत्राची भूमिका- कृषी, उद्योग व सेवाक्षेत्रे यांच्यामधील आंतरसंबंध. योजना कालावधीमधील ग्रामीण विकासाची धोरणे- ग्रामीण पायाभूत सुविधा (सामाजिक आणि आíथक).
- जागतिक व्यापार संघटना व शेती- शेतकऱ्यांचे व पदासकारांचे हक्क, कृषी बाजारपेठेतील गॅटचा अपेक्षित भार, कृषीविषयक धंदा व जागतिक बाजारपेठ.
- ग्रामीण कर्जबाजारीपणा- शेतीला अर्थसहाय्य, भारतातील कृषीविषयक पतवारी, समस्या, गरज, महत्त्व, गुंतलेल्या वित्तीय संस्था, नाबार्ड, भूविकास बँक. कृषी किंमत- घटक, कृषी उत्पादनांवर परिणाम करणारे घटक- शासकीय आधारभूत किमती, अर्थसहाय्य, कृषी पणन- सद्य:स्थिती, मूल्यवíधत उत्पादने, शासनाची भूमिका आणि कृषी पणनातील त्यांच्या संस्था.
- शेतीसाहित्य व उत्पादन- विपणन व मूल्यांकन, किमतीतील चढ-उतार, कृषी अर्थव्यवस्थेतील सहकारी संस्थांची भूमिका.
- जमीनधारणा आकार आणि उत्पादकता- जमीन सुधारणा व जमिनीचा वापर. कृषीविषयक उत्पादन आणि कमी उत्पादकतेची कारणे, कंत्राटी शेती- ठरावीक शेती- औद्योगिक शेती- सेंद्रिय शेती. कृषी उत्पन्नवाढीतील प्रादेशिक तफावत- कृषीविषयक किमती आणि व्यापाराच्या अटी.
- पाटबंधाऱ्याची साधने व जलव्यवस्थापन- मृदा व जलसंधारण, पर्जन्याश्रयी शेती यांसारख्या विकासकामांकरता सिंचन आणि त्याच्या पद्धती.
- हरितक्रांती व तंत्रशास्त्रविषयक बदल- आयसीएआर, एमसीएईआर यांची भूमिका, शेतीचे यांत्रिकीकरण, जैवविविधता, जीएम तंत्रज्ञान.
- पशुधनसंपत्ती- उत्पादकता, देशातील आणि राज्यातील धवलक्रांती, मत्स्यव्यवसाय, कुक्कुटपालन, वनीकरण, फलोत्पादन व पुष्पसंवर्धन विकास.
- अन्न व पोषण आहार – देशातील अन्न उत्पादन व खप यामधील कल, पहिली व दुसरी हरितक्रांती, अन्न स्वावलंबन, अन्नसुरक्षा. अन्न सुरक्षिततेमधील समस्या, साठवणुकीतील समस्या व प्रश्न, वितरण, अन्नाची आयात व निर्यात, अन्नाचे कॅलरी मूल्य व त्याची मोजणी, चांगले आरोग्य व समतोल आहार, मानवी शरीरास आवश्यक ऊर्जा व पोषण मूल्य. देशातील पोषणविषयक समस्या, त्याची कारणे व परिणाम, शासनाची धोरणे व सार्वजनिक वितरण व्यवस्था कार्यक्रम, कामासाठी अन्न, दुपारचे भोजन योजना व इतर पोषणविषयक कार्यक्रम, अन्न सुरक्षा अधिनियम.
- विज्ञान व तंत्रज्ञान विकास ऊर्जा – पारंपरिक व अपारंपरिक ऊर्जा साधने- सौर, वारा, जैववायू, जीववस्तुमान, भूऔष्णिक व इतर नवीकरणयोग्य ऊर्जा साधनांची संभाव्यता, सौर साधने- सौरकुकर, पाणीतापक इ. बायोगॅस तत्त्वे व प्रक्रिया, शासकीय धोरणे आणि वीजनिर्मितीसाठी कार्यक्रम- अणुशक्ती, औष्णिक वीज, जलविद्युत. वीज वितरण व राष्ट्रीय विद्युत पुरवठा, ऊर्जा संकट, ऊर्जा सुरक्षा, संशोधन व विकास यात गुंतलेली अभिकरणे व संस्था.
- संगणक व माहिती तंत्रज्ञान -आधुनिक समाजातील संगणकाची भूमिका, माहितीची देवाणघेवाण, विविध क्षेत्रांमध्ये नेटवìकग, वेबतंत्रज्ञानाचे उपयोजन, विविध सेवांमध्ये माहिती तंत्रज्ञानाचा वापर, मीडिया लॅब आशिया, विद्या वाहिनी, ज्ञान वाहिनी, कम्युनिटी माहिती केंद्र इत्यादींसारखे शासकीय कार्यक्रम, सायबर गुन्हे, त्यावरील प्रतिबंध, माहिती तंत्रज्ञान उद्योगातील महत्त्वाचे प्रश्न- त्याचे भवितव्य.
- अवकाश तंत्रज्ञान – भारतीय अवकाश कार्यक्रम, दूरसंचार, दूरदर्शन, शिक्षण, प्रसारण, हवामान अंदाज, जीपीएस, आपत्ती इशारा याकरता भारतीय कृत्रिम उपग्रह, भारतीय क्षेपणास्त्र कार्यक्रम, सुदूर संवेदना, भौगोलिक माहिती यंत्रणा (जीआयएस) आणि हवामान अंदाज, आपत्ती इशारा यामधील तिचे उपयोजन, जल, मृदा, खनिज संपत्ती विकास, कृषी व मत्स्यविकास, नागरी नियोजन, पारिस्थितीकी अभ्यासक्रम, भौगोलिक यंत्रणा व भौगोलिक माहिती यंत्रणा.
- जैव तंत्रज्ञान – कृषी, औद्योगिक विकास व रोजगार निर्मितीद्वारे मानवी जीवन व राष्ट्रीय अर्थव्यवस्था सुधारण्यासाठी संभाव्य शक्यता, नसíगक साधनसंपत्ती विकासाचे आवश्यक व महत्त्वाचे साधन म्हणून जैवतंत्रज्ञान उपयोजनाची क्षेत्रे- कृषी, पशुपदास व पशुवैद्यकीय, औषधनिर्माण, मानवी आरोग्य, अन्न तंत्रज्ञान, ऊर्जानिर्मिती, पर्यावरण संरक्षण इत्यादी. देशातील जैवतंत्रज्ञानाबाबत प्रचालन, नियमन व विकासामधील शासनाची भूमिका व प्रयत्न, जैवतंत्रज्ञानासंबंधित नतिक, सामाजिक व कायदेशीर प्रश्न, जैवतंत्रज्ञान विकासाचे संभाव्य प्रतिकूल परिणाम, बियाणे तंत्रज्ञान, त्याचे महत्त्व, बियाणांची गुणवत्ता, प्रकार आणि उत्पादन व प्रक्रिया तंत्रे, बी.टी. कापूस, बी.टी. वांगे इ.
- भारताचे आण्विक धोरण – ठळक वैशिष्टय़े, ऊर्जेचा स्रोत आणि स्वच्छ ऊर्जा म्हणून अणुऊर्जा, त्याचे महत्त्व, आण्विक कचऱ्याची समस्या, देशातील औष्णिक वीजनिर्मिती, एकूण वीजनिर्मितीमधील त्याचे अंशदान, आण्विक चाचणी निर्धारके : पोखरण- एक (१९७४) आणि पोखरण- दोन (१९९८) न्यूक्लिअर नॉन-प्रोलिफरेशन ट्रीटी आणि कॉप्रिहेन्सिव्ह टेस्ट बॉन ट्रीटी यांसारख्या आण्विक धोरणाबाबतचा अलीकडला कल, २००९ चा भारत-अमेरिका अणू करार.
- आपत्ती व्यवस्थापन – आपत्तीची व्याख्या, स्वरूप, प्रकार व वर्गीकरण, नसíगक धोके, कारणीभूत घटक व आपत्तीची तीव्रता करणारी उपाययोजना, पूर, भूकंप, त्सुनामी, दरड कोसळणे आदी दुर्घटनांमधील उपाययोजनांवर परिणाम करणारे घटक, किल्लारी (१९९३), भूज (२००१), सिक्कीम-नेपाळ (२०११) भूकंप, बंदा आले (२००४) (सुमात्रा), फुकुशिमा (२०११) (जपान) भूकंप व त्सुनामी यांसारख्या मोठय़ा भूकंपांचा आणि त्सुनामींचा अभ्यास, महाराष्ट्र २००५ चा मुंबईतील पूर, डिसेंबर १९९३, जून २००६, नोव्हेंबर २००९, जुल २०११ चे बॉम्बस्फोट आणि अतिरेकी हल्ला, त्यांचा परिणाम.
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा