महाराष्ट्राचा समग्र भूगोल

                          सध्याच्या गुजरात व महाराष्ट्र राज्याचे मिळुन दि . १ नोव्हेंबर १९५६ रोजी द्विभाषिक मुंबई राज्य स्थापन झाले. मध्य प्रांतातून व हैद्राबाद राज्यातून मराठवाडा मुंबई राज्याला जोडले. १ मे १९६० रोजी महाराष्ट्र राज्याची स्थापना झाली. व गुजरात मुंबई राज्यातून वेगळे केले गेले.

• स्थान – १५.८ उत्तर ते २२.१ उत्तर अक्षांश , ७२.३६ पुर्व ते – ८०.९ पुर्व रेखांश दरम्यान.
• क्षेत्रफळ – ३.०७,७१३ चौ.कि.मी.
• क्षेत्रफळाच्या दृष्टीने महाराष्ट्राचा राजस्थान, मध्य प्रदेशानंतर देशात तिसरा क्रमांक लागतो.
  महाराष्ट्र देशाच्या ९.३६% क्षेत्रफळाने व्यापलेला आहे.
• लांबी – पुर्व पश्चिम लांबी ८०० कि.मी. व
• रुंदी - उत्तर दक्षिण ७०० कि.मी. आहे.
• किनारपट्टीची लांबी – ७२० कि.मी.

• सीमा

नैसर्गिक सीमा – 

• वायव्येस सातमाळा डोंगररांगा, गाळण टेकड्या व सातपुडा पर्वतातील आक्रणी टेकड्या आहेत. 
• उत्तेरस सातपुडा पर्वत, त्याच्या पूर्वेस गाविलगड टेकड्या आहेत.
• ईशान्येस दरकेसा टेकड्या व पूर्वेस चिरोल टेकड्या आणि भामरागड डोंगर आहे. 
• पश्चिमेस अरबी समुद्र असून राज्याची किनारपट्टी उत्तरेकडील दमण गंगा नदीपासून दक्षिणेकडे तेरेखोल खाडीपर्यंत पसरलेली आहे. 

महाराष्ट्राची प्राकृतिक रचना

महाराष्ट्रातील इतर स्थानिक डोंगर :

1. कोल्हापूर - पन्हाळा व ज्योतिबा डोंगर, चिकोरी डोंगर 
2. नंदुरबार - सातपुडा पर्वताचा भाग, तोरणमाळ डोंगर 
3. अमरावती - गविलगड टेकड्या व माळघाट डोंगर 
4. नागपुर - गरमसुर, अंबागड, व मनसर टेकड्या 
5. गडचिरोली - भामरागड, सुरजगड, चिरोली, चिमुर टेकड्या 
6. भंडारा - दरेकसा, नावेगाव टेकड्या 
7. गोंदिया - दरेकसा, नावेगाव टेकड्या
8. चंद्रपूर - चांदूरगड, पेरजागड 

महाराष्ट्र पठार / दख्खन पठार / देश :

• महाराष्ट्र राज्याच्या एकूण क्षेत्रफळापैकी 90% क्षेत्र महाराष्ट्र पठाराने व्यापला आहे.
• लांबी-रुंदी : पूर्व-पश्चिम - 750km. उत्तर-दक्षिण - 700km 
• ऊंची : 450 मीटर - या पठाराची ऊंची पश्चिमेस (600मी) जास्त व पूर्वेस (300मी) कमी आहे.
• महाराष्ट्र पठार डोंगररांगा व नद्या खोर्‍यानी व्यापले आहे. 

महाराष्ट्र पठार हे विस्तृत पठार असले तरी वेगवेगळ्या ठिकाणी वेगवेगळ्या नावाने ओळखले जाते.

1.  हरिश्चंद्र डोंगररांगेत - अहमदनगर पठार. 
2.  बालाघाट डोंगर - मांजरा पठार.  
3.  महादेव डोंगररांगेत : पाचगणी पठार, सासवड पठार, औध पठार, खानापुर पठार, जत पठार.  
4. सातमाळा डोंगररांगेत - मालेगाव पठार, बुलढाणा पठार.  
5. सातपुडा डोंगररांगेत - तोरणमाळ पठार, गविलगड.        

कोकण किनारपट्टी

कोकण किनारपट्टी

1. स्थान : महराष्ट्र अरबी समुद्र व सह्याद्रि पर्वत यांच्या दरम्यान दक्षिणोत्तर लांब पट्टयास 'कोकण' म्हणतात.
2. विस्तार : उत्तरेस - दमानगंगा  नदीपासून दक्षिणेस - तेरेखोल खाडीपर्यंत.कोकण किनारपट्टी 'रिया' प्रकारची आहे.
3. लांबी: दक्षिणोत्तर = 720 किमी,  रुंदी =सरासरी 30 ते 60 किमी .उत्तर भागात ही रुंदी 90 ते 95 किमी.तर दक्षिण भागात ही रुंदी 40 ते 45 किमी.  
4. क्षेत्रफळ : 30,394 चौ.किमी. 

कोकणातील प्राकृतिक रचना :

                           कोकण प्रदेश हा सलग मैदानी नाही. हा भाग डोंगर दर्‍यांनी व्यापलेला आहे. परंतु कमी उंचीचा सखल भाग आहे.किनार्‍य पासून पूर्वीकडे सखल भागाची समुद्र सपाटीपासून ऊंची सुमारे 15 मीटर इतकीच आहे. कींनार्‍यापासून पूर्वीकडे सह्याद्रीच्या पायथ्याशी ही ऊंची सुमारे 250 मी. पर्यंतच वाढते.

उतार पूर्व-पश्चिम दिशेस 'मंद' स्वरूपाचा आहे. या प्रदेशात समुद्राकडील बाजूस सागरी लाटांच्या खणन कार्याने व संचयन कार्याने वेगवेगळ्या प्रकारची तयार झालेली 'भुरुपे' आढळतात. 

उदा . सागरी गुहा, स्तंभ, आखाते, पुळणे, वाळूचे दांडे इ.

कोकणचे उपविभाग :

• उत्तर कोकण - ठाणे, मुंबई शहर, मुंबई उपनगर, रायगड. हा भाग सखल, सपाट, व कमी अबडधोबड आहे. ओद्योगिकदृष्ट्या प्रगत. लोकसंख्येची घनता अधिक. नागरी लोकसंख्या जास्त.

सह्याद्रि पर्वताच्या पठारावरील उपरांगा :

सह्याद्रि पर्वताच्या पठारावरील उपरांगा :

विस्तार : महाराष्ट्र पठारावर पूर्व - पश्चिम दिशेत (वायव्य - आग्नेय)

A. सातमाळा - अजिंठा डोंगररांगा :  

1. पूर्व - पश्चिम दिशेत विस्तार
2. जिल्हा - नाशिक, नंदुरबार, धुळे, नगर, औरंगाबाद, जालना, परभणी, बुलढाणा, वाशिम, नांदेड, यवतमाळ.  
3. उंची - 200 ते 300 मीटर 
4. ही रांगसलग नसून तुटक स्वरुपात आहे.
5. पश्चिमेकडील भागास - 'सातमाळा'
6.  पूर्वेकडील भागास - 'अजिंठा' म्हणतात.
7.  या डोंगर रांगेतच देवगिरीचा किल्ला व वाघुर नदीच्या खोर्‍यात अजिंठा लेण्या आहेत.    
8.  या रांगेचा भाग म्हणून पुढील स्थानिक डोंगरांचा समावेश होतो.

• धुळे - गाळणा डोंगर 
• नांदेड - निर्मल डोंगर 
• औरंगाबाद - वेरूळ डोंगर 
• हिंगोली - हिंगोली डोंगर 
• नांदेड - मुदखेड डोंगर 
• यवतमाळ - पुसद टेकड्या 

‎अहमदनगर जिल्हा

अहमदनगर जिल्हा‬

                               महाराष्ट्रातील सर्वांत मोठा जिल्हा .आजच्या परिस्थितीतअहमदनगर जिल्हा हा सर्वांत पुढारलेला आहे.शिर्डी येथील साईबाबा मंदिर याच जिल्ह्यात राहाता तालुकातआहे.जिल्ह्यात सर्वाधिक साखर कारखानेआहेत. प्रवरानगर येथेआशिया खंडातील पहिला सहकारी साखरकारखाना स्थापन झाला होता. 'राळेगणसिद्धी' या खेड्याने जलव्यवस्थापनाचा एक आदर्श निर्माण केला, तर ' हिवरे बाजार' हेआदर्श खेडे म्हणून नावारूपासआले.

Ahmadnagar

• ‪‎जिल्ह्याचे_क्षेत्रफळ‬१७,४१२चौ.किमी. 
• लोकसंख्या इ.स.२०११च्या जनगननुसार४५,४३,०८०इतकी आहे.

                             राज्याच्या मध्यभागी असलेल्याअहमदनगर जिल्ह्याच्या उत्तरेस नाशिक जिल्हा वऔरंगाबाद जिल्हे; पूर्वेस बीड जिल्हा ;पूर्व व आग्नेय दिशांस उस्मानाबाद जिल्हा; दक्षिणेस सोलापूर जिल्हा, तरनैर्ऋत्येस व पश्चिमेस पुणे जिल्हा व ठाणेजिल्हा हे जिल्हे वसलेलेआहेत.

महाराष्ट्रातीलआदिवासी जमाती

महाराष्ट्रातीलआदिवासी जमाती......
१९५१ मध्ये भारतात आदिवासी लोकसंख्येच्या दृष्टीने महाराष्ट्राचा ४था क्रमांक लागतो. महाराष्ट्रात एकुण ४७ आदिवासी जमाती अस्तित्वात आहेत.

warli pentings

१) सह्याद्री विभाग:-
= नाशिक,रत्नागिरी, रायगड, ठाणे, अहमदनगर, पुणे इ.
= मल्हार कोळी, ढोर कोळी, महादेव कोळी, वारली, कोकणा, कातकरी, ठाकुर, दुबळा धोडीया इ.
२) सातपुडा विभाग:-
= धुळे, नंदुरबार, जळगांव, अमरावती, नांदेड इ.
= कोकणा, पावरा, गामीत, गावीत, भिल्ल, कोरकू, धानका, पारधी, नायकडा, राठवा इ.
३) गोंडवन विभाग:-
= चंद्रपुर, यवतमाळ, गडचिरोली, भंडारा, नागपूर इ.
= गोंड, आंध, कोलाम, परधान, हळबा-हळबी, कावर, थोटी- थोट्या, कोरकू, माडीया, राजगोंड इ.
मुळात अकोले तालुक्याचा पश्चिम पट्टा हा डोंगराळ आणि वेगवेगळ्या आदिवासींची वस्ती असलेला शेकडो कदाचित हजारो वर्षापासून या आदिवासी जमाती या पर्वतराजीच्या कुशीत आपले नैसर्गिक

पालघर जिल्हा निर्मित

 

 पालघर जिल्हा
पालघर जिल्हा ठाणे जिल्ह्याचे विभाजन करुन 1 ऑगस्ट 2014
रोजी निर्मित करण्यात आलेला आहे. महाराष्ट्रातील 36 वा जिल्हा
म्हणुन निर्माण झालेला जिल्ह्याचे मुख्यालय पालघर हेच असेल.

नव्याने निर्णान झालेल्या या जिल्ह्यात खालील 8 तालुके असतील -
• वसई
• वाडा
• जव्हार
• मोखाडा
• पालघर
• डहाणू
• तलासरी
• विक्रमगड

ठाणे जिल्ह्यात पंधरा तालुके होते . त्यात तलासरी, डहाणू,
जव्हार, मोखाडा, पालघर , विक्रमगड, वाडा, शहापूर

पृथ्वीचे अंतरंग

 ●● पृथ्वीचे अंतरंग ●●

'पृथ्वीचे अंतरंग' या भूगोलाच्या घटकावर राज्यसेवा मुख्य परीक्षेच्या सामान्य अध्ययन पेपर-१ मध्ये किमान २ प्रश्न विचारले जातात. पृथ्वीच्या आंतरांगावरच पृथ्वीच्या पृष्ठभागाची रचना अवलंबून असते. म्हणून पृथ्वीच्या आंतरांगाचा अभ्यास महत्वाचा ठरतो.

पृथ्वीच्या आंतरांगाचे गूढ अजूनही मानवास उलगडलेले नाही. पृथ्वीच्या आंतरांगाच्या अभ्यासात प्रमुख दोन अडचणी आहेत.

1. पृष्ठभागावरील खडक हा कठीण व अपारदर्शक आहे.  
2. पृथ्वीच्या अंतर्गत भागात तापमान वृद्धी होत जाते. साधारणपणे ३० मी खोलीवर 1°C तापमान वाढत जाते.

The complete list of National Highways in India :

The complete list of National Highways in India :
 

NH 1 (km. 456) – Delhi to Amritsar and Indo-Pak Border
NH 1A (km. 663) – Jalandhar to Uri
NH 1B (km. 274) – Batote to Khanbal
NH 1C (km. 8) – Domel to Katra
NH 1D (km. 422) – Srinagar to Kargil to Leh
NH 2 (km. 1,465) – Delhi to Dankuni
NH 2A (km. 25) – Sikandra to Bhognipur
NH 2B (km. 52) – Bardhaman to Bolpur
NH 3 (km. 1,161) – Agra to Mumbai

महाराष्ट्रातील महत्त्वाची शिखरे

                            महाराष्ट्रातील महत्त्वाची शिखरे

______________________________
     शिखर.                       उंची
______________________________
०१) कळसुबाई------------१६४६ मी
०२) साल्हेर----------------१५६७ मी
०३) महाबळेश्वर-----------१४३८ मी
०४) हरिश्चंद्र---------------१४२४ मी
०५) सप्तश्रुंगी-------------१४१६ मी
०६) तोरणा----------------१४०४,मी 
०७) अस्तंभा--------------१३२५ मी
०८) त्र्यंबकेश्वर------------१३०४,मी
०९) तौला-----------------१२३१ मी
१०) वैराट-----------------११७७ मी

महाराष्ट्रातील प्रमुख कृषी संशोधन संस्था

☆ महाराष्ट्रातील प्रमुख कृषी संशोधन संस्था ☆

1. मध्यवर्ती ऊस संशोधन केंद्र, --------- पाडेगांव (सातारा)
2. गवत संशोधन केंद्र, ------------------- पालघर (ठाणे)
3. नारळ संशोधन केंद्र, ------------------ भाटय़े (रत्नागिरी)
4. सुपारी संशोधन केंद्र, ------------------ श्रीवर्धन (रायगड)
5. काजू संशोधन केंद्र, -------------------- वेंगुर्ला (सिंधुदुर्ग)
6. केळी संशोधन केंद्र, -------------------- यावल (जळगाव)
7. हळद संशोधन केंद्र, -------------------- डिग्रज (सांगली)
8. राष्ट्रीय डाळिंब संशोधन केंद्र, हिरज --- केगांव (सोलापूर)
9. राष्ट्रीय कांदा- लसून संशोधन केंद्र ----- राजगुरूनगर (पुणे)

जिल्हा विभाजन व प्रशासकिय विभाग

क्र.	दिनांक	जिल्हा
1.	१ मे १९८१	- रत्नागिरी जिल्ह्यातून सिंधुदुर्ग वेगळा - औरंगाबाद जिल्ह्यातून जालना जिल्ह्या वेगळा
2.	१६ ऑगस्ट १९८२	उस्मानाबाद मधुन लातूर वेगळा
3.	२६ ऑगस्ट १९८२	चंद्रपूर मधून गडचिरोली वेगळा
4.	४ ऑक्टोंबर १९९०	बृहमुंबई जिल्ह्यातून मुंबई उपनगर वेगळा
5.	. १ जुलै १९९८	- अकोला जिल्ह्यातून वाशिम वेगळा  - धुळे जिल्ह्यातुन नंदुरबार वेगळा
6.	१ मे १९९९	परभणी जिल्ह्यातुन हिंगोली निर्मिती  भंडारा जिल्ह्यातून गोंदियाची निर्मिती
7.	१ ऑगस्ट २०१४	ठाणे मधून पालघर निर्मिती

महाराष्ट्र उद्याने

	राष्ट्रीय उद्याने	जिल्हा	आढळणारे प्राणी
1.	ताडोबा	चंद्रपूर	सांबर, गवा, हरिण, वाघ, निलगाय, चितळ
2.	नवेगाव	गोंदिया	निलगाय, बिबट्या, भेकर, अस्वल
3.	संजय गांधी	बोरिवली	बिबळे, वाघ, सांबर, भेकर, कोल्हे
4.	पेंच (पं. जवाहरलाल नेहरु)	नागपूर	पट्टेदार वाघ, बिबटे, सांबर, चितळ
5.	गुगामल/ढाकणे कोळखाज/मेळघाट	अमरावती	वाघ, जंगली रेडे, भेकर, सांबर, रानकोंबड्या
6.	चांदोली	सातारा, सांगली, कोल्हापूर, रत्नागिरी	वाघ, बिबटे, गवे, अस्वल, सांबर
7.	किनवट अभयारण्य	यवतमाळ व नांदेड	वाघ, बिबट्या, अस्वल, मोर
8.	बोर	वर्धा	बिबट्या, सांबर
9.	टिपेश्वर	यवतमाळ व नांदेड	मृगया
10.	भीमाशंकर	पुने व ठाणे	शेकरु (खार)
11.	राधानगरी	दाजिपूर – कोल्हापूर	गवे
12.	नागझिरा	गोंदिया	वाघ, बिबट्या
13.	देउळगांव – रेहेकुरी	अहमदनगर	काळवीट
14.	माळढोक पक्षी	अहमदनगर, सोलापूर	माळढोक पक्षी
15.	नांदुर – मध्यमेश्वर	नाशिक	पाणपक्षी
16.	उजनी	सोलापूर	फ्लेमिंगो (रोहित) पक्षी
17.	कर्नाळा	रायगड	पक्षी